Pojecie opóźniony rozwój mowy jest pojęciem szerokim, a co za tym idzie mało precyzyjnym, niejednoznacznym.

Wiemy, że proces nabywania umiejętności językowych trwa kilka lat i składa się z kilku etapów. Najdłuższy z nich tzw. „okres swoistej mowy dziecięcej”  przypada na okres między 3 a 6 rokiem, a więc na wiek przedszkolny. Dziecko sukcesywnie opanowuje prawidłową artykulację, operuje coraz większą ilością pojęć, redaguje zdania złożone o  coraz bardziej skomplikowanej strukturze, buduje coraz dłuższe wypowiedzi, w których z czasem popełnia mniej błędów gramatycznych i stylistycznych.

Rozwój mowy nie odbywa się u wszystkich dzieci w jednakowym tempie. Spróbujmy więc poszukać odpowiedzi na kilka nasuwających się pytań:

• Kiedy  można czy też raczej należy stwierdzić, że dziecko ma opóźniony rozwój mowy ?
• Jakie są przyczyny opóźnienia rozwoju mowy ?
• Jakie wskaźniki świadczą o opóźnieniu rozwoju mowy ?

Rodzice składając w poradni wniosek z prośbą o zbadanie dziecka w uzasadnieniu nie podają jako powodu zgłoszenia się  opóźnienia rozwoju mowy - rzecz jasna nie muszą tego, co obserwują tak nazywać, ale dość często piszą:

• „Proszę o wykonanie badania w związku ze słabym rozwojem mowy”
• „Proszę o wykonanie badania w związku z małą ilością słów wypowiadanych przez dziecko”
• „Proszę o wykonanie badania w związku ze słabą mową”.

W akademickim podręczniku „Logopedia. Pytania i odpowiedzi” t. 2 znajdujemy podstawowe wyjaśnienie terminu zawartego w tytule niniejszego artykułu: „Opóźnienie rozwoju mowy (ORM) to najogólniejszy termin służący określeniu zjawiska wolniejszego wykształcania się zdolności percepcyjnych lub/i ekspresyjnych danego dziecka w porównaniu z jego rówieśnikami, które powoduje, że dynamika rozwoju tych zdolności jest odmienna od normalnej”.

Kiedy więc mówimy o ORM ? Kiedy się go stwierdza ?

Jak podają różni autorzy ma to miejsce, gdy:

• określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy (przypomnę, że etapy to: 0 -1 r. ż etap melodii, 1- 2 r. ż. – etap wyrazu, 2 - 3 r. ż. etap zdania, 3 - 6 r. ż etap swoistej mowy dziecięcej)
• wydłuża się proces kształtowania i rozwoju mowy
• występują znaczące różnice między poziomem rozwoju percepcji mowy  i rozwojem ekspresji językowej
• występują istotne różnice w rozwoju poszczególnych podsystemów językowych; różnice w rozwoju poszczególnych aspektów mowy (chodzi tu o rozmaite umiejętności językowe: artykulację, używanie form gramatycznych, posługiwanie się zdaniami, zasób słownika).

Najczęściej opóźnienie rozwoju mowy ujmuje się jako zespół objawów.

Na co należy zwracać uwagę analizując zjawisko ORM ?

• kiedy dziecko zaczęło mówić pierwsze słowa
• kiedy dziecko zaczęło wypowiadać pierwsze zdania
• jaki jest przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami rozwoju mowy
• jaki jest aktualny stopień  opanowania przez dziecko języka, w różnych jego aspektach.

Powyższe pytania wskazują, iż kryterium objawów, będące kryterium ilościowo- jakościowym, nie jest zbyt precyzyjnym narzędziem opisu zjawiska ORM, bowiem wymieniane przez różnych autorów wskaźniki i granice czasowe zjawisk tu omawianych są odmienne.

Z mojego doświadczenia w przeprowadzaniu wywiadów z rodzicami wynika, iż często jest im trudno choćby w przybliżeniu określić początek poszczególnych etapów rozwoju mowy, a właśnie moment pojawienia się poszczególnych stadiów rozwojowych jest diagnostycznie istotny.

W literaturze omawianego zagadnienia znajdujemy różne klasyfikacje ORM.

Uwzględniając rozległość ORM znawca przedmiotu prof. Z. Tarkowski wyróżnia:

• globalny opóźniony rozwój mowy (obejmujący zarówno mówienie, jak i rozumienie)
• parcjalny opóźniony rozwój mowy (obejmujący niektóre aspekty mówienia i rozumienia).

ORM może być:

• równomierne (wyniki poszczególnych podtestów mieszczą się poniżej przeciętnej)
• nierównomierne (wyniki poszczególnych podtestów są zarówno powyżej,  jak i poniżej przeciętnej).

Tradycyjny podział, powszechny w środowisku medycznym, uwzględnia 2 typy ORM:

• proste opóźnienie rozwoju mowy
• opóźnienie rozwoju mowy.

Pojęcia te są stosowane niekonsekwentnie, co utrudnia zrozumienie ich istoty. Dlatego w podręczniku akademickim z zakresu logopedii podejmując próbę uporządkowania problemu przyjęto następujący podział ORM;

• samoistne opóźnienie rozwoju mowy (SORM)
• niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy (NORM).

Taki podział wskazuje na to, iż mimo podobieństwa objawów te 2 zespoły się różnią, co jest ważne dla praktyki logopedycznej.

Obraz porównawczy SORM i NORM przedstawia poniższa tabela:

Dokonując oceny wyżej wymienionych zjawisk należy uwzględniać rozmaite wskaźniki:

• liczbę i jakość wymawianych przez dziecko głosek
• formy realizacji głosek (czy głoski są deformowane, czy zastępowane innymi głoskami)
• zasób słownictwa czynnego i biernego
• umiejętność budowania wypowiedzi
• umiejętność doboru odpowiedniego słownictwa, używania zastępczych pojęć
• stopień rozumienia przez dziecko wypowiedzi innych
• stopień rozumienia mowy dziecka przez otoczenie.

Wymienione wskaźniki należy odnosić oczywiście do norm rozwojowych.

A więc, jeśli np. dziecko mające 1;6 r. ż. gaworzy tzn., że jego mowa jest na poziomie dziecka mającego 1;0 r.ż. ; jeśli dziecko ma 3 lata i posługuje się równoważnikami zdań, a zasób jego słownictwa to ok. 200 - 300 słów tzn., że jest na poziomie dziecka  2- letniego.

Podsumowanie:

ORM diagnozujemy wtedy, gdy proces rozwoju mowy ulega opóźnieniu we wszystkich jego aspektach bądź w niektórych i przebiega niezgodnie z normą obowiązującą dla danej grupy wiekowej. Mianem ORM określa się zjawisko będące rezultatem indywidualnego tempa rozwoju (dysharmonii rozwoju) , a także będące konsekwencją poważnych zaburzeń rozwoju. Ustalenie przyczyn ORM pozwala na prawidłową diagnozę i właściwe opracowanie programu terapii.

Niepokojących objawów rodzic nie powinien lekceważyć. We wszystkich przypadkach, gdy dziecko ukończyło 3 r.ż. należy podjąć postępowanie terapeutyczne, którego celem jest stymulacja rozwoju mowy.

Opracowała: Alicja Monarszyńska - logopeda, surdologopeda, neurologopeda, ZPPP w Pile